W 1900 roku świat żył wielką paryską Powszechną Wystawą Światową. Przy tej okazji odbyły się aż 242 kongresy naukowe. Wystawy organizowane przed I wojną światową stwarzały znakomite warunki dla tego typu wydarzeń. Przyświecała im idea ukazania postępu cywilizacyjnego, który był efektem rozwoju i wzajemne oddziaływania na siebie nauki, społeczeństwa i techniki. Bogate pawilony wystawowe nawiązywały do historycznych stylów, kontrastując z technicznymi nowinkami. W takiej atmosferze odbywał się pierwszy „prawdziwy” Kongres historyków, jeszcze wtedy pod nazwą Międzynarodowego Kongresu Historii Porównawczej.
Przewodniczącym Biura Kongresu był Gaston Boissier, sekretarz Akademii Francuskiej, który zajmował się historią starożytnego Rzymu. Przewodniczącym Komitetu Wykonawczego był z kolei historyk dyplomacji – René de Maulde-La Clavière, który dwa lata wcześniej był głównym organizatorem Międzynarodowego Kongresu Historii Dyplomacji w La Haye. Konferencję tę uznaje się za swoisty „prolog” do światowych kongresów historyków. Zresztą to właśnie w łonie Towarzystwa Historii Dyplomacji narodziła się idea międzynarodowej wymiany myśli. Zauważano bowiem z jednej strony postępujący rozwój państw i powstawanie „nowych nacjonalizmów”, z drugiej zaś istnienie zjawiska „globalizacji” (mondialisation, internationalisation). Maulde-La Clavière widział światowe kongresy jako wydarzenia z pogranicza nauki i polityki. Sztukę dyplomacji uważano za narzędzie umożliwiające narodom wzajemne porozumiewanie się i dlatego historyczne jej ujęcie miało być dominujące.
Paryski Kongres obradował w Collège de France od 23 do 28 lipca. Podzielony został na 8 sekcji. Pierwszą była historia powszechna i historia dyplomacji. Wygłoszono na niej 21 referaty, a zgromadziła około 300 uczestników. W drugiej sekcji – historii porównawczej instytucji i prawa – zaprezentowano 14 referatów. W trzeciej, dotyczącej historii porównawczej ekonomii społecznej, wygłoszono 5 referatów, w czwartej, poświęconej sprawom religii również 5, historii nauki aż 20, literatury porównawczej 16, historii sztuki i rysunku 17. Ósma sekcja – historii muzyki – odbywała się jako osobny Międzynarodowy Kongres (39 wystąpień). Prawie połowę referentów stanowili na Kongresie Francuzi. Oprócz nich rezultaty swoich badań zaprezentowało po kilku przedstawicieli z Włoch, Niemiec, Rosji, Szwecji, Austro-Węgier, Belgii, Szwajcarii, Hiszpanii, po 2 przedstawicieli z Grecji, Rumunii i Watykanu oraz po 1 z Wielkiej Brytanii, Luksemburga, Holandii, Portugalii oraz USA.
Henri Houssaye, przewodniczący komitetu organizacyjnego pierwszej sekcji, stwierdził, że nastąpiła odnowa klasycznej metody badań historycznych. Zaczęto większą wagę przywiązywać do krytyki źródeł, a archiwa publiczne i prywatne coraz chętniej udostępniały swoje zbiory. Historii nie pisali już wielcy wodzowie, więc współczesny historyk powinien był przykładać należytą wagę do faktów i prawdy, a te znajdowały się w dokumentach. Znamienne jest, że w tej sekcji obradom przewodniczyli nie tylko historycy, ale również przedstawiciele rządów niektórych państw. Wystąpienia poświęcone były gównie historii politycznej, choć nie brakowało także tematów, które prawdopodobnie nie pasowały do innych sekcji.
Podczas obrad drugiej sekcji, jej przewodniczący – Adhémar Esmain, zauważył, że metoda porównawcza była nowa także w dziedzinie prawa. W tej sekcji pojawiły się głosy na temat historii prawa w poszczególnych krajach, ale również dotyczące zagadnienia prawa naturalnego czy prawa w koloniach francuskich. W sekcji trzeciej wiodącym tematem były cechy, w czwartej m.in. porównywano katolików rzymskich, greckich i protestantów, w piątej zaś poruszano kwestie od nauk technicznych, przez biologię, geografię, po medycynę. Z kolei w sekcji szóstej skupiono się na literaturze krajów europejskich i jej wzajemnych oddziaływaniach, natomiast w siódmej wystąpienia dotyczyły głównie sztuki włoskiej, francuskiej, niemieckiej i greckiej. Kongres Historii Muzyki podzielony był na grupy, które odpowiadały epokom – starożytności, średniowieczu i nowożytności.
Kongres paryski dał szansę zabrania głosu na temat własnej historii historykom z mniejszych krajów, traktowanych niekiedy marginalnie. Było to oceniane przez późniejszych historyków jako symbol i znak wyjścia tych krajów z cienia wielkich mocarstw. Pokłosiem Kongresu była siedmiotomowa publikacja wystąpień (nie wszystkie referaty zostały tam zamieszczone). Do tego trzeba dodać również pojawienie się nowego czasopisma „Revue de synthèse historique”, które założył Henri Berr, zapraszając do międzynarodowej i interdyscyplinarnej współpracy.

Bibliografia

• Congrès international d’histoire comparée. Annales internationales d’histoire. Congrès de Paris 1900, vol. 1-7, Paris 1901
• A. Dubois, Der erste internationale Historikerkongress in Paris 1900, 2014 https://drive.google.com/file/d/0B_arpalsK1FXT212NENsTkZBMzQ/edit; https://parhei.hypotheses.org/256 (8.12.2019)
• G. Hübinger, B. Picht, E. Dabrowska, Cultures historiques et politique scientifique. Les congrès internationaux des historiens avant la Première Guerre mondiale, „Revue germanique internationale”, nr 12, 2010, s. 175–191
• „Le Figaro”, 24 VII 1900, s. 2
• Rapport général sur les congrès de l’exposition par M. de Chasseloup-Laubat. Exposition universelle internationale de 1900 à Paris, Paris 1906
• A. Rasmussen, Les Congrès internationaux liés aux Expositions universelles de Paris (1867-1900), „Cahiers Georges Sorel”, nr 7, 1989, s. 23–44

Magdalena Heruday-Kiełczewska